ΞΕΝΟΦΩΝ

1 Καταγωγή και μόρφωση του Ξενοφώντα.

Ένας από τους πιο εύφορους και τους πιο γνωστούς δήμους της αρχαίας Αττικής ήταν η Ερχιά, που βρισκόταν στη θέση του σημερινού χωριού Σπάτα. Απ’ αυτόν το δήμο καταγόταν, εκτός από τον περίφημο ρητοροδιδάσκαλο Ισοκράτη, και ο ιστορικός συγγραφέας Ξενοφών. Για τη γέννησή του δεν μπορούμε να μιλήσωμε με βεβαιότητα, γιατί οι γνώμες των ερευνητών διαφέρουν. Το πιθανότερο, πάντως, είναι πως γεννήθηκε γύρω στο 427 π.Χ.

Τον πατέρα του τον έλεγαν Γρύλλο και φαίνεται πως ήταν από την τάξη των ιππέων. Γι’ αυτό η μόρφωση του Ξενοφώντα ήταν εκείνη που ταίριαζε στην τάξη του, δηλαδή εκείνη που έπαιρνε ένα παιδί εύπορης και αριστοκρατικής οικογένειας. Είχε δασκάλους το φιλόσοφο Σωκράτη, τον Πρόδικο τον Κειο και, ίσως, τον Ισοκράτη. Η διδασκαλία του Σωκράτη είχε επίδραση στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του Ξενοφώντα, που ξεχώριζε για την ευθύτητα, την ευσέβεια και την καλοσύνη του. Αποτέλεσμα της ίδιας διδασκαλίας είναι και η πρακτική αντιμετώπιση των προβλημάτων που χαρακτηρίζει τον Ξενοφώντα, αντίθετα προς τη φιλοσοφική τάση του Πλάτωνα. Και η πολιτική του ακόμα τοποθέτηση (επειδή προερχόταν από την τάξη των ιππέων δεν ήταν δημοκρατικός), ήταν επηρεασμένη οπωσδήποτε και από το Σωκράτη. Αυτή η βαθιά επίδραση του δασκάλου είχε κάνει τον Ξενοφώντα να του είναι αφοσιωμένος και να τον αγαπά σ’ όλη του τη ζωή.

2 Η οικογενειακή του κατάσταση. Η δράση του.

Τη γυναίκα του Ξενοφώντα την έλεγαν Φιλησία. Απ’ αυτήν έκανε δυό γιους. Ο ένας είχε το όνομα του πατέρα του Ξενοφώντα και λεγόταν Γρύλλος, ο δεύτερος το όνομα της μητέρας του της Διοδώρας και λεγόταν Διόδωρος. Και οι δυό γιοι του καταταχτήκαν στο αθηναϊκό ιππικό και πολέμησαν στη μάχη της Μαντίνειας (362), ο μεγάλος μάλιστα, ο Γρύλλος, σκοτώθηκε σ’ αυτήν. Όταν έφεραν στον Ξενοφώντα την είδηση πως ο γιός του σκοτώθηκε στη μάχη, δεν ταράχτηκε καθόλου ούτε έχασε την ψυχραιμία του, παρά, όπως μας αναφέρει ο Διογένης ο Λαέρτιος, είπε: «’Ηδειν θνητόν γεγεννηκώς», δηλαδή «το ήξερα πως ο γιός μου ήταν θνητός».

Το 401 π.Χ. ο Ξενοφών ακολούθησε, σαν απλός ιδιώτης, την εκστρατεία που έκανε ο Κύρος για να πάρει το θρόνο από τον αδελφό του Αρταξέρξη. Ύστερα όμως από τη μάχη που έγινε στα Κούναξα, κι από την δολοφονία των Ελλήνων στρατηγών, οι Έλληνες βρέθηκαν σε μια χώρα εχθρική και απέραντη, χωρίς αρχηγούς. Τότε ο Ξενοφών μπαίνει επικεφαλής τους και με κόπους μεγάλους και στρατηγική δεξιοτεχνία κατορθώνει να τους φέρει στον Εύξεινο Πόντο και να τους παραδώσει στο Θίβρωνα (399 π.Χ.). Ύστερα τον βρίσκομε να πολεμά τους Πέρσες της Ασίας με το Δερκυλίδα και τον Αγησίλαο και τέλος τους συμπατριώτες του Αθηναίους στην Κορώνεια (394 π.Χ.).

3 Ο Ξενοφών εξορίζεται

Οι Αθηναίοι κατηγόρησαν τον Ξενοφώντα επί λακωνισμώ, δηλαδή πως αγαπούσε και ωφέλησε τους Σπαρτιάτες, και γι αυτό τον καταδίκασαν σε εξορία. Την αγάπη του και την εξυπηρέτησή του στους Σπαρτιάτες την έδειξε, σύμφωνα μ’ αυτή τη γνώμη, με το να παραδώσει στο Θίβρωνα τους Έλληνες μισθοφόρους, που είχαν πάρει μέρος στην εκστρατεία του Κύρου, καθώς και με το να πολεμήσει στην Κορώνεια μαζί με τον Αγησίλαο κατά των Αθηναίων. Άλλοι όμως παραδέχονται πως η καταδίκη του σε εξορία οφείλεται στο ότι ακολούθησε τον Κύρο στην εκστρατεία που έκανε κατά του αδελφού του. Και τούτο, γιατί ο Κύρος είχε βοηθήσει τους Σπαρτιάτες στον Πελοποννησιακό πόλεμο κι έτσι οι Αθηναίοι τον θεωρούσαν εχθρό τους.

Το 392 π.Χ. οι Σπαρτιάτες παραχώρησαν στον εξόριστο Ξενοφώντα κτήματα στο Σκιλλούντα της Τριφυλίας. Εκεί έμεινε είκοσι χρόνια περίπου και πέρασε την πιο ήρεμη περίοδο της ζωής του. Ύστερα πήγε στην Κόρινθο, όπου έμεινε ως το θάνατο του ( 355 π.Χ.). Οι Αθηναίοι εκτιμούσαν πολύ τον Ξενοφώντα, παρ’ όλο που τον είχαν εξορίσει. Κι αυτό, γιατί ήταν γνώστη η ψυχική του ανωτερότητα και μεγάλη η φήμη που απόχτησε από τη δράση του στην Ασία κι από το πνευματικό του έργο. Για να καταλάβουμε την υπόληψη που είχε στην Αθήνα ο Ξενοφών, αρκεί να σκεφτούμε ένα σημείο από το Βίο του, που τον έχει γράψει ο Διογένης ο Λαέρτιος: «Φησί δε Αριστοτέλης ότι εγκώμια και επιτάφιον Γρύλλου μύριοι όσοι συνέγραψαν, το μέρος και τω πατρί χαριζόμενοι». Δηλαδή έγραψαν πάρα πολλοί υμνώντας το γενναίο θάνατο του Γρύλλου, όχι μονάχα επειδή του άξιζε, αλλά και για χάρη του Ξενοφώντα.

Μετανιωμένοι, λοιπόν, οι Αθηναίοι αποφάσισαν να τον ξαναφέρουν πίσω. Μα ο Ξενοφών φαίνεται πως προτίμησε να μείνει και να πεθάνει στην Κόρινθο.

4 Το έργο του Ξενοφώντα.

Τα περισσότερα έργα του Ξενοφώντα γράφτηκαν τότε που ζούσε εξόριστος στο Σκιλλούντα, κι έχουν ποικίλο περιεχόμενο. Μπορούμε να τα χωρίσουμε στις παρακάτω κατηγορίες:

Α’. Διατριβές ή Πραγματείες. Σ’ αυτές ανήκουν τα:

1. «Πόροι ή περί προσόδων», όπου ο Ξενοφών προτείνει τρόπους για να αυξηθούν τα έσοδα της Αθήνας.
2. «Περί ιππικής».
3. «Ιππαρχικός».
4. «Κυνηγετικός», όπου περιέχονται γνώσεις σχετικές με τους ιππείς, το διοικητή του ιππικού και τους κυνηγούς.
5. « Λακεδαιμονίων Πολιτεία»· σ’ αυτήν υμνείται το σπαρτιατικό πολίτευμα.

Β’. Φιλοσοφικοί Διάλογοι. Σ’ αυτούς ανήκουν τα:

1. «Απομνημονεύματα του Σωκράτους», όπου ο Ξενοφών προσπαθεί να ανατρέψει την κατηγορία που έκαναν οι Αθηναίοι στο δάσκαλό του, ότι δήθεν διέφθειρε τους νέους.
2. «Συμπόσιον Φιλοσόφων»· σ’ αυτό γίνεται συζήτηση για την ομορφιά και τον έρωτα.
3. «Ιέρων»· το περιεχόμενό του περιλαμβάνει υποδείξεις στον ομώνυμο τύραννο των Συρακουσών.
4. «Οικονομικός»· εδώ ο Ξενοφών μιλάει για τη γεωργία και τη διοίκηση του σπιτιού.

Γ’. Εγκώμιο. Τέτοιο είναι το έργο του «Αγησίλαος», που αποτελεί εγκώμιο στον ομώνυμο βασιλιά.

Δ’. Μυθιστόρημα. Εδώ ανήκει το έργο του «Κύρου Παιδεία»· σ’ αυτό παρουσιάζεται η ιδανική μορφή του αρχηγού, σύμφωνα με τη γνώμη το Ξενοφώντα, στηριγμένη στις διδασκαλίες του Σωκράτη.

Ε’. Ιστορικά. Τέτοια είναι έργα:

1. «Ελληνικά», όπου συνεχίζεται η ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου από το 411, που τη σταμάτησε ο Θουκυδίδης, ως το 404 π.Χ., και ακολουθεί εξιστόρηση των κατοπινών γεγονότων ως τη μάχη της Μαντίνειας (362 π.Χ.).
2. «Κύρου Ανάβασις»· σ’ αυτήν ο Ξενοφών αφηγείται την εκστρατεία του Κύρου κατά του αδερφού του Αρταξέρξη και την επιστροφή των Μυρίων.

Στον Ξενοφώντα αποδίδονται άλλα δυό έργα, που δεν θεωρούνται όμως γνήσια, τα: 1) «Απολογία τον Σωκράτους» και 2) «Αθηναίων Πολιτεία».

5 Σημασία, χρόνος συγγραφής και αξία της «Κύρου Αναβάσεως».

«Ανάβασις» ονομάζεται η εκστρατεία του Κύρου, γιατί οι στρατιώτες πορεύονταν από τα δυτικά παράλια της Ασίας στο εσωτερικό της, δηλ. από χαμηλότερη περιοχή σε υψηλότερη. Μύριοι (δέκα χιλιάδες) λέγονταν οι Έλληνες μισθοφόροι που πήγαν μαζί με τον Κύρο στην εκστρατεία. Στην πραγματικότητα ήταν παραπάνω από δέκα χιλιάδες, τους ονομάζει όμως έτσι για να στρογγυλέψει τον αριθμό.

Το έργο τούτο χωρίζεται σε εφτά βιβλία, δηλ. εφτά μέρη. Στα δυό πρώτα ο συγγραφέας μας μιλάει για τον τρόπο που έγινε η συγκέντρωση τον στρατού, για την πορεία ως τα Κούναξα, τη μάχη που έγινε εκεί και τις δυσκολίες που συνάντησαν οι Έλληνες υστέρα από το θάνατο του Κύρου και τη σφαγή των στρατηγών τους. Στα υπόλοιπα πέντε βιβλία μας αφηγείται την «κάθοδον», δηλαδή το γυρισμό των Μυρίων.

Το έργο του αυτό ο Ξενοφών το κυκλοφόρησε γύρω στα 380 π.Χ. και όχι με το όνομά του, αλλά με το ψευδώνυμο Θεμιστογένης ο Συρακόσιος. Αυτό πιθανότατα το έκανε για να γίνει πιο πιστευτό το περιεχόμενο του βιβλίου, επειδή ο ίδιος είχε ένα σημαντικό ρόλο στα ιστορούμενα γεγονότα και θα μπορούσε να θεωρηθούν υπερβολικά τα γεγονότα ή καυχησιολογίες, που αποσκοπούσαν στην ηρωοποίησή του.

Πάντως, με το να χρησιμοποιήσει ψευδώνυμο, έδωσε αφορμή να δημιουργηθούν πολλές συζητήσεις, σχετικές με τη γνησιότητα του έργου. Δεν μένει όμως καμιά αμφιβολία πως είναι δικό του, αφού δεν αναφέρεται από τους αρχαίους όνομα Θεμιστογένης. Έργο με τον ίδιο τίτλο έγραψε και ο στρατηγός Σοφαίνετος ο Στυμφάλιος, αλλά δυστυχώς δεν εσώθηκε.

Η «Κύρου Ανάβασις», γραμμένη με σαφήνεια και παραστατικότητα, αποτελούσε πάντα ένα ευχάριστο ανάγνωσμα. Το ύφος της το χαρακτηρίζει απλότητα και χάρη, αφού είναι ύφος του συγγραφέα, που οι αρχαίοι τον αποκαλούσαν Αττικήν μέλισσαv ή Αττικήν μούσαv. Εκτός απ’ αυτά όμως το βιβλίο έχει αρκετή αξία και για τη μελέτη της πολεμικής τέχνης και τακτικής. Απ’ αυτή την άποψη ωφελήθηκαν διαβάζοντάς το ο Μέγας Αλέξανδρος, ο Σκιπίων ο Αφρικανός και πολλοί άλλοι.

Από τους νεώτερους, ο Γάλλος στρατηγός Φεβριέ συνήθιζε να λέει σε κείνους που θαύμαζαν την ιδιοφυία του στη στρατηγική τακτική: «Δάσκαλο είχα τον Ξενοφώντα, κανέναν άλλον».

Αλλά το σπουδαιότερο, μέσα σ’ ολόκληρο το βιβλίο είναι διάχυτη η φυσιογνωμία του Ξενοφώντα, γεμάτη ευγένεια και ανθρωπιά. Αυτή προπάντων είναι που διδάσκει, που σμιλεύει τους χαρακτήρες και δημιουργεί ψυχικές αρετές. Το παράδειγμά του μας μαθαίνει πρώτα-πρώτα να αγαπούμε ειλικρινά τον άνθρωπο, γιατί μονάχα τότε κατορθώνομε να κερδίσωμε την εμπιστοσύνη του και να του δημιουργήσωμε την πεποίθηση πως μπορεί να επιτύχει περισσότερα. Έπειτα μας συνειδητοποιεί την αξία της πειθαρχίας και μας επισημαίνει τα ολέθρια αποτελέσματα της ανυπακοής. Μας σφυρηλατεί, τέλος, την ευσέβεια, τη ευθύτητα και την αξιοπρέπεια, που είναι μια από τις υψηλότερες ανθρώπινες αρετές. Για τους λόγους αυτούς η «Κύρου Ανάβασις» κρίνεται βιβλίο κατάλληλο να διαπλάσει τις νέες γενιές και προσφέρεται σα μέσο μορφωτικό όχι μονάχα στα Ελληνόπουλα, αλλά και στους νέους όλου του πολιτισμένου κόσμου.

6 Πηγή

Γεωργίου Δ. Ζευγώλη- Εισαγωγή στο σχολικό βιβλίο «Ξενοφώντος Κύρου Ανάβασις» έτους 1966