ΝΑΟΣ ΗΦΑΙΣΤΟΥ - ΘΗΣΕΙΟ
1 Εισαγωγή
Ο ναός του Ηφαίστου στον Αγοραίο Κολωνό, που αποτελεί το φυσικό όριο της Αγοράς προς δυσμάς γνωστός και ως «Θησείο», αποτελεί το καλύτερα σωζόμενο δείγμα δωρικού ναού στην Ελλάδα. Ο ναός έφερε πλούσιο γλυπτικό διάκοσμο με θεματολογία να προέρχεται στη μεν πρόσοψη από τον μυθολογικό κύκλο των άθλων του Ηρακλή και του Θησέα στις μακριές πλευρές. Μια μάχη των Ελλήνων υπό την εποπτεία ενός θεού διακοσμεί τη ζωφόρο του πρόναου, ενώ μια Κενταυρομαχία αποτελεί το θέμα της ζωφόρου του οπισθόδομου. Η ανέγερσή του τοποθετείται λίγο μετά τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. και ήταν αφιερωμένος στον Ήφαιστο και την Αθηνά Εργάνη, στην κορυφή του λόφου του Αγοραίου Κολωνού και δεσπόζει στην πλατεία της Αγοράς.
Ο αρχιτέκτονας του έργου παραμένει άγνωστος, ο οποίος, κρίνοντας από τις λύσεις που υιοθετήθηκαν, ανήκε μάλλον στην σφαίρα επιρροής του Ικτίνου και του Σκόπα. Το Ηφαιστείον παρουσιάζει εμφανείς ομοιότητες-συγγένειες με άλλους τρεις ναούς της Αττικής (του Ποσειδώνος στο Σούνιο, του Άρεως στην Αγορά και της Νεμέσεως στον Ραμνούντα), άρα συμπερασματικά ίσως να πρόκειται για τέσσερα έργα ενός και του αυτού δημιουργού. Είναι περίπου σύγχρονο με τα υπόλοιπα κτίσματα που συμπεριλήφθηκαν στο λεγόμενο περίκλειο οικοδομικό πρόγραμμα, όμως δεν φαίνεται να εντασσόταν άμεσα σε αυτό.
2 Ταύτιση του κτιρίου
Στο παρελθόν και για μεγάλο διάστημα, το οικοδόμημα είχε ταυτισθεί με το καλούμενο «Θησείον» ή με ιερό του Ηρακλέους, εξαιτίας των παραστάσεων με τους άθλους των δύο διάσημων ηρώων που κοσμούσαν τις μετόπες του ναού, ενώ άλλοι το θεωρούσαν ως τον παραδιδόμενο ναό της Αρτέμιδος Ευκλείας. Βασιζόμενοι αργότερα στις περιγραφές του Παυσανία στην περιήγησή του στην Αγορά της Αθήνας, επικράτησε η άποψη ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος από κοινού στην λατρεία του Ηφαίστου και της Αθηνάς. Η ταύτιση ενισχύθηκε από το γεγονός ότι ανακαλύφθηκαν ίχνη από τον περίφημο κήπο του Ηφαιστείου, αλλά και από τη γενικότερη συγκέντρωση εργαστηρίων μεταλλοτεχνίας γύρω από το ναό.
3 Το κτίριο
Το Ηφαιστείο είναι το εντυπωσιακότερο μνημείο της Αγοράς της Αθήνας και προφανώς το πλουσιότερα διακοσμημένο. Πράγματι ως προς τον πλούτο και την ποιότητα του γλυπτού του διακόσμου μόνο ο Παρθενώνας το ξεπερνά.
Τα υλικά δόμησης ποικίλλουν: η κατώτερη βαθμίδα της κρηπίδας είναι στρωμένη με πλάκες από πωρόλιθο, ενώ οι δύο ανώτερες βαθμίδες και η ανωδομή ήταν από πεντελικό μάρμαρο. Ο γλυπτός διάκοσμος αντίθετα, καθώς και ορισμένα τμήματα της οροφής, ήταν από παριανό μάρμαρο.
Η στέγη του ναού ήταν ξύλινη στο εσωτερικό του σηκού, ενώ αντίθετα η στέγαση του πτερού εξασφαλιζόταν με τη συναρμογή μαρμάρινων δοκών και φατνωματικών πλακών. Η περίτεχνη στέγη αποτελεί ένα από τα περιπλοκότερα δείγματα του είδους, και γι’ αυτό έχει μελετηθεί διεξοδικά. Τα φατνώματα είχαν λαξευτεί σε μεγάλο βαθμό στο κάτω μέρος των πλακών, προκειμένου να μειώνεται το υπερκείμενο βάρος. Η πρακτική αυτή, αν και συνήθης σε αρκετά κτίρια, εκτελείται εδώ με μοναδικό τρόπο: ο ουρανός κάθε φατνώματος είχε λαξευτεί ως ανεξάρτητο κομμάτι και μπορούσε να απομακρυνθεί. Επιπλέον, κάθε ουρανός ταίριαζε ακριβώς με ένα μόνο συγκεκριμένο φάτνωμα.
Ο ναός σώζεται σε εξαιρετική κατάσταση, καθώς επέζησε των σεισμών και των καταστροφών που συνέβησαν στην πλευρά εκείνη της Αγοράς της Αθήνας. Η μετατροπή του σε χριστιανικό ναό το προστάτευσε από μια πολύ σοβαρότερη απειλή: τη λατόμευση του οικοδομικού υλικού του για δεύτερη χρήση.
4 Ελληνιστική περίοδος - ο κήπος
Ο κήπος που περιέβαλλε το Ηφαιστείο δημιουργήθηκε κατά τον 3ο αι. π.Χ. και αποτελούσε από μόνος του σημαντικό αξιοθέατο. Ο Παυσανίας στην αφήγησή του δίνει ιδιαίτερη έμφαση σε αυτόν. Εκεί ανασκάφηκαν μεγάλες πήλινες γλάστρες όπου ήταν φυτεμένα θάμνοι και δενδρύλλια σε δύο σειρές κατά μήκος της νότιας και της βόρειας πλευράς και σε τρεις κατά μήκος της δυτικής πλευράς του ναού. Στη θέση τους έχουν σήμερα φυτευτεί ροδιές στα πλησιέστερα στο ναό σημεία και μυρτιές στα πιο απομακρυσμένα, ενώ οι γλάστρες φυλάσσονται στο Μουσείο της Αγοράς, στη Στοά του Αττάλου.
5 Ρωμαϊκή – πρώτη Βυζαντινή περίοδος
Ενδιαφέρουσα είναι η ύστερη ιστορία του κτηρίου. Αποτελεί ένα από τα λιγοστά μνημεία που δεν υπέστησαν καταστροφές, ούτε στη διάρκεια της επιδρομής των Ερούλων το 267 μ.Χ. ούτε και κατά την επιδρομή των Γότθων, στα τέλη του 4ου αιώνα.
Κατά τον Ι. Τραυλό στα μέσα του 5ου αι. μ.Χ., ενώ κατ' άλλους τον 6ο ή 7ο αι., Μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό (μονόκλιτη βασιλική) αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο, γεγονός που εξηγεί τόσο τη συστηματική καταστροφή των μετοπών όσο και την άριστη διατήρηση του σημαντικότερου τμήματος της ανωδομής του, πλην της στέγης. Ο ναός άλλαξε προσανατολισμό: η κύρια είσοδος ήταν στον οπισθόδομο, ενώ ο πρόναος μετατράπηκε σε αψίδα. Δύο είσοδοι ανοίχτηκαν στις άκρες των μακρών πλευρών, ενώ ένας τρούλος χτίστηκε πάνω από το σηκό. Η σημερινή λίθινη στέγη που καλύπτει τον κυρίως ναό πρέπει να τοποθετήθηκε τη Μεσαιωνική περίοδο, αντικαθιστώντας την ξύλινη στέγη του αρχικού σχεδίου.
6 Ύστερη Βυζαντινή - Οθωμανική περίοδος
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, εξαιτίας του φόβου των Τούρκων που έμπαιναν έφιπποι μέσα στις χριστιανικές εκκλησίες και τις βεβήλωναν, κλείστηκε η μεγάλη δυτική είσοδος και κυρίως χρησιμοποιούνταν η μικρή θύρα της νότιας πλευράς. Οι Τούρκοι δεν το μετέβαλαν σε τζαμί, πιθανότατα, είτε επειδή τότε βρισκόταν έξω από την πόλη, είτε διότι τούτο αντέκειτο στα προνόμια που ο Πορθητής είχε δώσει στους Αθηναίους. Πάντως λειτουργούνταν μια φορά τον χρόνο, την ημέρα της εορτής του Αγίου Γεωργίου (23 Απριλίου).
Έγραφε σχετικά στις 18 Νοεμβρίου 1672 ο Ιησουίτης περιηγητής Babin: «Οι Τούρκοι(....) παρακωλύουσι τούς Χριστιανούς να τελώσι τα της λατρείας των εν ούτω μεγαλοπρεπεί εκκλησία, ης αι σιδηραί θύραι ουδέποτε ανοίγονται, εκτός της εορτής του Αγίου Γεωργίου, δι' αγκυράς κλειδός, ην οι Έλληνες δύνανται να προσφέρωσι τοις Τούρκοις, ίνα τύχωσι της αδείας ταύτης».
Πιθανότατα, εξ αιτίας αυτού του γεγονότος (να λειτουργείται δηλαδή μια φορά τον χρόνο) πήρε και την επονομασία «Άγιος Γεώργιος ο Ακαμάτης» (ο τεμπέλης). Λειτούργησε έτσι έως την απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Τούρκους. Ας σημειωθεί ακόμη, πώς στα χρόνια της Τουρκοκρατίας το Θησείο λεγόταν και «Τριανταδυό κολώνες» (αντί του ορθού 34 που έχει).
Αυτή την περίοδο στον περιβάλλοντα χώρο έγιναν αρκετές ταφές. Κατά το 18ο αιώνα μέσα στο κτίριο ενταφιάσθηκαν πολλοί επιφανείς προτεστάντες, που πέθαναν στην Αθήνα, ιδιαίτερα εκείνοι οι οποίοι συμμετείχαν στον απελευθερωτικό αγώνα του 1821-1828.
7 Νεότερα χρόνια
Στις 13 Ιανουαρίου 1835 εψάλη επίσημη Δοξολογία για τον ερχομό του Όθωνα στην Αθήνα. Ήταν η τελευταία χριστιανική Ιερή Ακολουθία που εψάλη στο Θησείο. Έκτοτε, το Θησείο έπαψε να χρησιμοποιείται ως χριστιανική εκκλησία, ενώ με απόφαση της Ιεράς Συνόδου η Αγία Τράπεζα και τα άλλα χριστιανικά στοιχεία που υπήρχαν σ αυτό, μεταφέρθηκαν αλλού. Ακολούθως, για ένα διάστημα στέγασε το (Εθνικό) Μουσείο της Πρωτεύουσας του απελευθερωθέντος κράτους, μέχρι την έναρξη των ανασκαφών της Αμερικανικής Σχολής στην Αρχαία Αγορά, το 1931. Η ανασκαφή η οποία συνεχίζεται μέχρι σήμερα, υποστηρίζεται από ένα δραστήριο ερευνητικό κέντρο που στεγάζεται στη Στοά του Αττάλου.
8 Πηγές
- http://www.eie.gr/archaeologia/gr/02_DELTIA/Hephaisteion.aspx
- http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=6621
- http://project.athens-agora.gr/index.php?view=ktirio&pid=19&lang_id=gr
- http://www.ascsa.edu.gr/index.php
- http://www.romiosini.org.gr/8c39577f.el.aspx
