ΤΟ ΜΕΛΑΝΙ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η ιστορία είναι γεμάτη από μελάνι. Από παλαιολιθικά σχέδια σε σπηλιές, σε περγαμηνές και τα έντυπα βιβλία, το μελάνι έχει καταγράψει την ανθρώπινη ιστορία για πάνω από 100 χιλιετίες. Ακόμη και το Kindle χρησιμοποιεί το λεγόμενο e-μελάνι (ένα επαναχρησιμοποιούμενο μελάνι που βρίσκεται ακριβώς κάτω από την επιφάνεια της οθόνης), υπενθυμίζοντας στους αναγνώστες ότι το μελάνι βρίσκεται ακόμα στο παρόν και ανήκει στο παρελθόν. Όλα τα μελάνια αποτελούν μέσο και μέθοδο επικοινωνίας - τη πρώτη και μακροβιότερη μορφή της τεχνολογίας της πληροφορίας.

Αν και ιστορικά η παρουσία του μελανιού είναι παντού αδιάλειπτη, το μελάνι κάθε άλλο παρά απλό είναι. Από την Πλειστόκαινο περίοδο μελάνια όλων των τύπων έχουν εφευρεθεί ξανά και ξανά, με κάθε μελάνι να είναι από μόνο του ένα μοναδικό προϊόν στο δικό του μοναδικό πλαίσιο. Βασικά σε επίπεδο συστατικών, τα μελάνια αποτελούνται από δύο στοιχεία: χρώμα και τον τρόπο ώστε το χρώμα να προσκολλάται στην επιφάνεια για την οποία προορίζεται, είτε πρόκειται για πάπυρο, περγαμηνή ή χαρτί. Ο τρόπος όμως που συνδυάζονται τα υλικά αυτά και τα συστατικά που χρησιμοποιούνται για να τα κάνουν, προσφέρουν μια ποικιλία από παραλλαγές, αποδεικνύοντας πως το μελάνι είναι ένα από τα πιο περίεργα και σύνθετα προϊόντα στην ανθρώπινη ιστορία.

Συνεπώς, τα μελάνια είναι αναπόφευκτα συνδεδεμένα με την εποχή, τις γεωγραφικές περιοχές και τις διαθέσιμες πρώτες ύλες, καθώς κάθε τύπος μελάνης είναι αποτέλεσμα απόφασης σχετικά με το σκοπό, το κόστος, τη χρηστικότητα και την προσβασιμότητα. Η Νεολιθική σινική μελάνη είχε διαφορετικές πολιτιστικές απαιτήσεις από μεσαιωνικό μελάνι για χειρόγραφα. Το μελάνι τυπογραφίας είναι σίγουρα διαφορετικό από εκείνο που χρησιμοποιείται στις σύγχρονες πένες. Μελάνι φτιαγμένο με κάποιο τελετουργικό τρόπο είναι πολιτισμικά κυρωμένο, ενώ άλλα μοντέρνα μελάνια είναι από σκοπού αναλώσιμα. Η αξία κάθε είδους μελάνης θεωρείται ως το άθροισμα των επιλογών του πώς και γιατί χρειάστηκε να παρασκευαστεί.

1 Το Μπλε των Μάγια

Το μπλε των Μάγια είναι ένα ζωντανό, στην απόχρωση γαλαζοπράσινου και συναντάται σε κεραμικά, κτίρια και γραπτά αρχεία σε όλο το αρχαίο τοπίο της Μεσοαμερικής. Το Μπλε των Μάγια πρώτο δημιουργήθηκε γύρω στο 300 μ.Χ και είναι η ένωση του κοινού indigo (που βγαίνει από το τοπικό θαμνώδες φυτό añil) και με το αργιλώδες ορυκτό ατταπουλγίτη, σχηματίζοντας ένα μελάνι που έχει αντέξει στα αρχαιολογικά χρονικά για αιώνες. Το μελάνι φτιαχνόταν τελετουργικά θερμαίνοντας την ορυκτή άργιλο και το indigo μέσα σε θυμιατήρια. Ωστόσο, περισσότερο από ένα υλικό γραφής ήταν ένα εξαιρετικά σημαντικό μέρος της αρχαίας θρησκείας και τελετουργικού των Μάγια καθώς συμβόλιζε τον Θεό της βροχής Chaak, και συνδεόταν επίσης και με άλλες θεότητες.

Οι Μάγια ζούσαν στη Μεσοαμερική πριν από 4.500 χρόνια μέχρι την ισπανική κατάκτηση του Μεξικού τον 16ο αιώνα. Παρόλο που γραφή τους εμφανίζεται σε κεραμικά και την αρχιτεκτονική, οι κώδικες ήταν η κύρια μορφή γραπτής ιστορίας για τους Μάγια - πτυσσόμενα βιβλία με συνεχείς σελίδες όπως το ακορντεόν. Αυτοί οι κώδικες γράφτηκαν από γραφείς ιερωμένους σε μια πληθώρα διαφορετικών μελανιών, συμπεριλαμβανομένων του μπλε των Μάγια.

Πρόσφατα, το μπλε των Μάγια αποτέλεσε βασικό αποδεικτικό στοιχείο για την αξιολόγηση της γνησιότητας ενός από τους τέσσερις μοναδικούς κώδικες Μάγια που έχουν διασωθεί στον 21ο αιώνα, τον κώδικα Grolier. Για δεκαετίες μετά την ανακάλυψή του, ο κώδικας Grolier θεωρήθηκε ότι ήταν ψεύτικος, με βάση την παραδοχή ότι οι πιθανότητες ανακάλυψης οποιουδήποτε νέου κώδικα είναι πάρα πολύ μικρές. Ο τρόπος ανακάλυψης δεν βοήθησε, υποτίθεται ότι αγοράστηκε από έναν έμπορο αρχαιοτήτων δέκα χρόνια πριν εμφανιστεί ποτέ δημόσια. Το 2007, ωστόσο, λεπτομερής χημική ανάλυση των χρωστικών ουσιών που βρέθηκαν στον Grolier ταυτοποιούσε το μπλε των Μάγια που βρέθηκαν σε άλλους κώδικες και έργα τέχνης. Παρόλο που ο Grolier περιέχει πολύ λίγο ορατό μπλε, τα ευρήματα αυτά, μαζί με άλλα προ-ισπανικά υλικά που βρέθηκαν στα μελάνια του, πιστοποίησαν την γνησιότητα του κώδικα.

Καθώς το μπλε των Μάγια διατηρεί τη λαμπρότητα για αιώνες, λίγα άλλα Μεσοαμερικανικά μελάνια προσέφεραν στους αρχαιολόγους και ιστορικούς τέχνης μια καλή εικόνα της ζωής των Μάγια.

2 Σινική μελάνη

Για 5.000 χρόνια, καλλιτέχνες και συγγραφείς σε όλη την Ασία χρησιμοποιούν ένα γυαλιστερό σκούρο μαύρο και ανθεκτικό με βάση τον άνθρακα μελάνι, με πρώτη καταγραφή στην νεολιθική Κίνα, γνωστό ως σινική μελάνη. (Η σινική μελάνη είναι επίσης γνωστή ως μελάνι της Ινδίας και παραμένει εξαιρετικά δημοφιλής στους συγχρόνους καλλιτέχνες και συγγραφείς). Η σινική μελάνη έχει χρησιμοποιηθεί από την Κίνα ως την Κορέα και την Ινδία, τη Νοτιοανατολική Ασία, σε βουδιστικούς παπύρους καθώς και στην παραδοσιακή κινεζική καλλιγραφία. Η συμβατική σινική μελάνη, σε αντίθεση με πολλά άλλα μελάνια σε όλη την ιστορία, έγινε για να αποθηκεύεται σε στερεά μορφή και να υγροποιείται σε μελάνι μόνο όταν χρειάζεται.

Η σινική μελάνη αποτελείται παραδοσιακά από ζωική κόλλα, μαύρο κάρβουνο και νερό. Το κάρβουνο προερχόταν από αιθάλη ή άλλο σκούρο ορυκτό όπως γραφίτη, που αποκτιόταν κυρίως από την καύση ελαίων, οστών ή ξύλων όπως το πεύκο. Ασπράδια αυγών ή ζωικές κόλλες από ψάρια ή βόδι λειτούργησαν σαν την συνδετική βάση. Κάποιοι από παραδοσιακούς κατασκευαστές της σινικής μελάνης πρόσθεταν θυμιάματα και άλλα στοιχεία και χρωστικές ουσίες έτσι προσέφεραν, εκτός από το παραδοσιακό μαύρο, μεγαλύτερη ποικιλία χρωμάτων στους καλλιτέχνες. Η κόλλα και χρωστική ουσία αναμειγνύονταν μαζί και τα αφήναν να στεγνώσουν και να σκληρύνουν σαν πέτρα σε μορφή μικρών ράβδων, εύκολα μεταφερόμενα, που θα μπορούσαν να υγροποιηθούν όποτε χρειάζονταν. Το μελάνι το έφτιαχναν τρίβοντας λεπτή σκόνη από αυτές τις ράβδους και με την προσθήκη νερού. Ο παρασκευαστής μπορούσε να ελέγξει το ιξώδες και το πάχος κάθε παρτίδας, επιτρέποντας σε κάθε κοντυλιά μελανιού να αντικατοπτρίζει την πρόθεση ή να βάζει μια ιδιαίτερη πολιτιστική σφραγίδα.

Στην παραδοσιακή κινεζική καλλιγραφία και ζωγραφική, οι ράβδοι μελάνης - μαζί με το την πέτρα για το τρίψιμο, ένα πινέλο και χαρτί - ήταν τα κλασικά εργαλεία της τέχνης. Το ποίημα του 11ου αιώνα «Ποίημα γραμμένο σε μια βάρκα στο ποτάμι Wu», από τον κινέζο καλλιτέχνη, ποιητή και καλλιγράφο Mi Fu, προσφέρει μία ιδιαίτερα καλλιτεχνική ανάγνωση για το μελάνι, όπου οι καλλιγραφικοί χαρακτήρες αποκτούν αισθητική αξία πέρα από την απλή τους σχεδίαση στο χαρτί.

3 Το μελάνι από όζο σιδήρου

Από το Μεσαίωνα έως τον 19ο αιώνα, το μελάνι από όζο σιδήρου ήταν ένα από τα πιο διαδεδομένα μελάνια σε χρήση στην Ευρώπη - τόσο πολύ έτσι ώστε συχνά αναφερόταν ως «κοινό μελάνι». Μέχρι τον 18ο αιώνα παρασκευαζόταν σε παρτίδες με το χέρι, κατά τον οποίο άρχισε να παράγεται και σε εμπορική κλίμακα. Οι πανταχού παρούσες σκουριασμένες καφέ κηλίδες (και η φθορά από αυτές στο χαρτί) των χειρογράφων γραμμένα με αυτό το μελάνι, το καθιστούν ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα μελάνια στον κόσμο.

Η πρωιμότερη χρήση του μελανιού σιδήρου είναι δύσκολο να καθοριστεί. Η αντίδραση μεταξύ τανίνης και αλατιού σιδήρου για τη δημιουργία ενός έγχρωμου προϊόντος ήταν ήδη γνωστή στην αρχαιότητα. Ο Γάιος Πλίνιος ο Δεύτερος (23 -79 μ.Χ.) περιγράφει ένα πείραμα στο οποίο στάζει ένα διάλυμα σιδήρου άλατος στον πάπυρο που είχε εμποτιστεί σε ένα διάλυμα τανίνης. Ο ανοικτός καφέ πάπυρος αμέσως έγινε μαύρος κατά την επαφή με το άλας σιδήρου. Μόλις αιώνες αργότερα αυτή η αντίδραση χρησιμοποιήθηκε σκόπιμα για την παραγωγή μελανιού.

Κατά την πιο βασική συνταγή το μελάνι από όζο σιδήρου παρασκευάζεται με τανίνη (πιο συχνά εξάγεται από όζους καρυδιάς), βιτριόλι (θειικό σίδηρο), αραβικό κόμμι, και νερό. Ήταν επίσης εύκολο να γίνει, τα συστατικά ήταν φθηνά και εύκολα διαθέσιμα.

Οι όζοι των καρυδιών τα προστατεύουν από τα έντομα που τα τρυπούν για να βάλουν τα αυγά τους και είναι η πηγή για τις τανίνες του μελανιού- ουσία που χρησιμοποιείται για την κατεργασία και δέψη δέρματος και τη βαφή υφασμάτων.

Ο θειικός σίδηρος προερχόταν είτε άμεσα από την εξόρυξη σιδήρου είτε ως υποπροϊόν στην παρασκευή στυπτηρίας. Το αραβικό κόμμι είχε τον ρόλο του συνδετικού υλικού καθιστώντας το μελάνι πιο παχύρρευστο, εξασφαλίζοντας ένα ομοιογενές αιώρημα της χρωστικής ουσίας στο νερό, καθώς και να προσκολλά το μελάνι στην γραφόμενη επιφάνεια. Μερικές συνταγές απαιτούν πρόσθετα συστατικά, όπως τη ζάχαρη ή το μέλι (παράγοντες πλαστικοποίησης), φλοιό ροδιού σαν μια άλλη πηγή τανίνης, βαφές ή χρωστικές ουσίες για να ενισχύσουν το χρώμα και συντηρητικά όπως το αλκοόλ ή ξύδι για να παρατείνουν τη διάρκεια ζωής του μελανιού.

Το βιβλίο του Kells (τα τέσσερα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης) θεωρείται ως ένα από τα ωραιότερα χειρόγραφα που παράχθηκε στην πρώιμη μεσαιωνική Βρετανία. Ήταν γραμμένο στην Ιρλανδία (και ενδεχομένως στη Σκωτία) σε 340 φύλλα περγαμηνής γύρω στο 800 μ.Χ. Το όμορφα γραμμένοι βιβλικοί γράφτηκαν με τέτοια μελάνη, με την χαρακτηριστική σκουριασμένη απόχρωση σαν μια σαφή ένδειξη για το μελάνι που χρησιμοποιήθηκε, αν και πολλά άλλα χρώματα μελανιού βρίσκονται στο κείμενο του βιβλίου.

Η καλής ποιότητας μελάνης σιδήρου ήταν επίσης σταθερή στο φως. Ήταν πολύ δημοφιλής στους καλλιτέχνες σαν μελάνι σχεδίασης, που χρησιμοποιείτο με το φτερό, με πένα ή πινέλο. Η χρωματική αντοχή αυτής της μελάνης ήταν υψηλή και είχε, ανάλογα με την παρασκευή του, βαθύ μπλε-μαύρο, βελούδινο τόνο. Το εύρος των αντικειμένων που περιέχουν μελάνη σιδήρου είναι τεράστια. Το σιδερένιο μελάνι βρίσκεται στα χειρόγραφα, τα μουσικά κομμάτια, τα σχέδια, τις επιστολές, τους χάρτες και τα επίσημα έγγραφα όπως διαθήκες, λογιστικά βιβλία, ημερολόγια, κτηματομεσιτικές συναλλαγές κλπ.

Ενώ αυτό το μελάνι είναι ιστορικά διαδεδομένο, είναι επίσης από τη φύση του διαβρωτικό. Μόλις έρθει σε επαφή με την επιφάνεια του χαρτιού ή της περγαμηνής, αρχίζει να τη διαβρώνει - οτιδήποτε έχει καταγραφεί σιγά-σιγά χάνεται από τη διάβρωση που προκαλείται στη σελίδα. Η μακροβιότητα αυτής τη μελάνης στο ιστορικό κείμενο αναιρείται από την ίδια της την χημική σύσταση.

4 Μελάνι τυπογραφίας

Όταν ο Γουτεμβέργιος εισήγαγε μαζική εκτύπωση στην Ευρώπη στα 1440, το τεχνολογικό επίτευγμα απαιτούσε κάτι περισσότερο από μια πρέσα με κινητά μεταλλικά στοιχεία. Ένα νέο είδος μελάνης έπρεπε επίσης να αναπτυχθεί.

Στους αιώνες πριν από την ανακάλυψη του Γουτεμβέργιου, τα βιβλία και οι κώδικες γραφόντουσαν χειρόγραφα χρησιμοποιώντας μελάνια νερού. (Κορέατικα πιεστήρια, προγενέστερα του Γουτεμβέργιου κατά έναν αιώνα ή δύο, χρησιμοποιούσαν σινική μελάνη με βάση το νερό σε ξύλινα μπλοκ.) Τα μελάνια με βάση το νερό είναι κατάλληλα για γράψιμο σε περγαμηνή (ή ακόμη και σε εκτύπωση με ξύλινα μπλοκ), αλλά διαχεόταν πάνω στα κινητά μεταλλικά στοιχεία του Γουτεμβέργιου.

Κατά συνέπεια, οι νέες μεταλλικές πρέσες απαιτούσαν ένα μελάνι με διαφορετική βάση για να δώσει στο υγρό μια παχύρρευστη, παχιά συνοχή που θα προσκολλιόταν πάνω στα μεταλλικά στοιχεία. Ο Γουτεμβέργιος ανέπτυξε μια εναλλακτική λύση βασισμένη στο λάδι χρησιμοποιώντας έλαια όμοια με εκείνα που χρησιμοποιούσαν οι σύγχρονοι ζωγράφοι, κάνοντας το μελάνι να έχει περισσότερα κοινά με ένα βερνίκι ή μπογιά παρά το μελάνι με βάση το νερό που χρησιμοποιούσαν οι γραφείς. Το 1455 ο Γουτεμβέργιος ολοκλήρωσε την εκτύπωση περίπου 180 αντιγράφων της Βίβλου.

Η ομαλή, ομοιόμορφη μαύρη μελάνη που σχετίζεται με τις Βίβλους του Γουτεμβέργιου περιέχει άνθρακα, με μικρούς αντανακλαστικούς μικρούς κόκκους γραφίτη, καθώς και υψηλά επίπεδα χαλκού, μολύβδου, τιτανίου και θείου, δίνοντας στο μελάνι μια αντανακλαστική γυαλάδα, καθώς επίσης και μια έντονη, ομοιόμορφη χροιά. Σε κάποιες πρώτες έντυπες εκδόσεις, Γουτεμβέργιος πειραματίστηκε με την ιδέα της εκτύπωσης σε περισσότερα από ένα μόνο χρώμα και να προσπάθησε να χρησιμοποιήσει κόκκινο για την αρχή και το τέλος σε ορισμένους στίχους. Τελικά όμως, η πολύχρωμη εκτύπωση εγκαταλείφθηκε υπέρ της αποτελεσματικότητας που παρείχε η εκτύπωση απλά μόνο σε μαύρο.

Η ιστορία του Γουτεμβέργιου και της σημασίας της για την παραγωγή και τη διανομή των βιβλίων σε όλη την Ευρώπη για μετέπειτα αιώνες θα ήταν ελλιπής χωρίς το μελάνι της.

5 Μελάνι inkjet

Το 1968 η ιαπωνική εταιρεία Epson έφτιαξε τον πρώτο ηλεκτρονικό εκτυπωτή και 16 χρόνια αργότερα η Hewlett Packard κυκλοφόρησε το πρώτο laserjet. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1990, η εκτύπωση inkjet ήταν αρκετά φτηνή για να κυριαρχήσει στην αγορά των προσωπικών υπολογιστών. Αυτή η διείσδυση ωστόσο, κατέληξε να έχει αρνητικό αποτέλεσμα για τους κατασκευαστές. Τα μελάνια inkjet δεν διαρκούν πολύ - εξασθενίζουν γρήγορα – με αποτέλεσμα ο κόσμος να θεωρεί ότι το κόστος τους δεν ανταποκρίνεται στην αξία του προϊόντος.

Η εκτύπωση με inkjet εκτοξεύει σταγόνες από μελάνι πάνω σε μια επιφάνεια αντλώντας συνεχώς μελάνι ένα μελανοδοχείο μέσω ενός πολύ μικρού ακροφυσίου. Αυτό το μελανοδοχείο έχει τη μορφή μιας κασέτας και οι περισσότεροι εκτυπωτές inkjet είναι εφοδιασμένοι με τέσσερις κασέτες μελάνι συνολικά - κυανού, ματζέντας, κίτρινου και μαύρου. Αυτά μπορούν να συνδυαστούν για να σχηματίσουν τις απαιτούμενες αποχρώσεις μελάνης. Τα μελάνια έχουν σαν βάση το νερό (αντί κάποιου ελαίου) με χρώμα που δημιουργήθηκε από χρωστικές ουσίες και βαφές και συγκρατιόνται στο αιώρημά τους με γλυκόλη. Πολλοί εκτυπωτές inkjet χρησιμοποιούν μια πηγή θερμότητας στην κασέτα για να φέρουν το ιξώδες του μελανιού στην ιδανική θερμοκρασία και μικροτσίπ για να γνωρίζει ο καταναλωτής πότε εξαντλείται το μελάνι.

Τα μελάνια για εκτυπωτές inkjet είναι φθηνά στην κατασκευή, αλλά δεν έρχονται φθηνά στους καταναλωτές. Οι εκθέσεις των καταναλωτών στις Ηνωμένες Πολιτείες εκτιμούν ότι το μελάνι inkjet διατιμάται οπουδήποτε από 13 έως 75 δολάρια η ουγγιά, ανεβάζοντας το τρέχον κόστος σε 8.000 δολάρια ανά γαλόνι. Μια ομαδική προσφυγή το 2007 εναντίον της Hewlett-Packard ισχυρίστηκε ότι είχε ειπωθεί στους πελάτες πως το μελάνι στις κασέτες εξαντλείται πολύ πριν από αυτό στην συνέβαινε στην πραγματικότητα, «ενθαρρύνοντας» έτσι τους καταναλωτές να αγοράζουν μελάνι με ταχύτερο ρυθμό από ό,τι ήταν απαραίτητο.

6 Μελάνι ψηφοφορίας

Το ανεξίτηλο μελάνι αφήνει ένα λεκέ στα νύχια και στα πετσάκια σε περισσότερο από ένα δισεκατομμύριο ψηφοφόρων από τότε που επινοήθηκε τη δεκαετία του 1960. Από τότε, αυτό το μελάνι δηλώνει μία και μοναδική κοινωνική πράξη - δηλαδή, «ψήφισα.»

Η ανεξίτηλη μελάνη ψήφου εφευρέθηκε το 1962 λίγο πριν τις τρίτες εκλογές στη νεοσύστατη Ινδία από τους επιστήμονες στο Εθνικό Εργαστήριο Φυσικής στο Δελχί, για να βοηθήσει στην καταπολέμηση της διπλοψηφίας. Το μελάνι είναι παρασκευασμένο με νιτρικό άργυρο, μια ανόργανη χημική ένωση που χρησιμοποιήθηκε στα πρώτα βήματα της φωτογραφίας. Είναι διαλυτή στο νερό, επιτρέποντας στο νιτρικό άργυρο να συνδεθεί με το υγρό συστατικό του μελανιού. Μόλις έρθει σε επαφή με το ανθρώπινο δέρμα, ο νιτρικός άργυρος αντιδρά με το αλάτι που υπάρχει σε αυτό, σχηματίζοντας χλωριούχο άργυρο, μια ένωση που δεν μπορεί να αφαιρεθεί με οποιοδήποτε είδος σαπουνιού ή χημική ουσία. Σε αυτό προστίθεται χρωστική ουσία - γενικά βιολετί, μαύρο ή πορτοκαλί, όπως ήταν στη περίπτωση των εκλογών του Σουρινάμ το 2005. Η χρωστική ουσία σε αυτό το μελάνι θα κρατήσει μέχρι τα εμποτισμένα κύτταρα να πεθάνουν και απολεπιστούν, κάτι που διαρκεί από λίγες μέρες έως τρεις εβδομάδες.

Η Ινδία έχει ένα μόνο εξουσιοδοτημένο κατασκευαστή για μελάνι ψηφοφορίας - την Mysore Paints and Varnish Limited - και η εταιρεία είναι υπεύθυνη για την παραγωγή και τη διανομή τέτοιου μελανιού στην Ινδία για δεκαετίες. Το 2004 στο Αφγανιστάν, χρησιμοποιήθηκε στυλό με μελάνη της Mysore για το μαρκάρισμα των χεριών των ψηφοφόρων κατά τις εκλογές. Δυστυχώς, το μελάνι δεν ήταν τόσο μόνιμο όπως ήλπιζαν οι υπεύθυνοι των εκλογών. (Σε μια συνέντευξη με το BBC, η Mysore Paints and Varnish Limited ισχυρίστηκε ότι υπάλληλοι των αφγανικών εκλογών χρησιμοποίησαν λάθος τύπο στυλό για τις εκλογές). Σε μετέπειτα αφγανικές εκλογές που χρησιμοποιήθηκε ανεξίτηλο μελάνι, αμφισβητήθηκε λιγότερο και το ανεξίτηλο μελάνι συνεχίζει να στέκεται ως ένα απλό αλλά αποτελεσματικό μέσο της διασφάλισης αποφυγής της διπλοψηφίας.

Από την Ινδία ως το Αφγανιστάν, από το Ιράκ στη Γκάνα, το μαρκάρισμα με μελάνι στα δάχτυλα των ψηφοφόρων έχει ταυτιστεί με την εγκυρότητα της δημοκρατικής διαδικασίας.

7 Πηγές

• The History of Ink Is the History of the World - Time
• The Iron Gall Ink Website
• Science in School: Μελάνι μοναχών - συνδέοντας τη χημεία με την ιστορία
• Καλλιγραφία-Μικρογραφία - το μελάνι